Od proljeća 2022, zastrašujuća nova sila je protutnjala ruskim društvom. Vlast hapsi aktiviste koji su protestovali protiv “specijalne operacije” u Ukrajini. Protivnici režima, čak i obični građani koji su imali neovlaštenu spoljnu komunikaciju, bivaju uhapšeni i smješteni u zatvor Lefortovo u Moskvi, gdje su u Staljinovo vrijeme politički zatvorenici mučeni i ubijani. Specijalni granični agenti ispitivali su i zastrašivali Ruse koji pokušavaju da odu ili da se vrate. Čak i oni koji su pobjegli nisu sigurni, izgnanici koji su digli glas su pod istragom, a njihove rođake u Rusiji uznemirava režim. Sigurnosna policija se obračunava s ruskim kompanijama koje kupuju strane, umjesto ruskih sirovina, piše Foreign Affairs.
Kako se rat ruskog predsjednika Vladimira Putina u Ukrajini približava šestom mjesecu, drastična promjena se dogodila u sigurnosnoj birokratiji Kremlja, i centralizovala se u agenciji najbližoj samom Putinu, Federalnoj službi bezbjednosti (FSB). Kada je rat počeo, Kremlj je planirao da koristi FSB prvenstveno u Ukrajini, kao jedinicu za specijalne operacije, koja bi konsolidovala brzi ruski pohod. Prema planu, ruski tenkovi koji ulaze u Ukrajinu bi izazvali promjenu režima u Kijevu i doveli do nove promoskovske vlasti, sponzorisane od strane FSB špijuna, koja bi preuzela kontrolu nad državom. U to vrijeme, obavještajna grana FBS - Peta služba, trebalo je da izvrši ovaj zadatak. To je bilo jedino od 12 odjeljenja FSB-a, koje je bilo direktno uključeno u pripreme za rat.
Kako su ti planovi pali u vodu, Putin je osmislio novi, mnogo obimniji plan za FSB, koji bi se odvijao na čelu ukupnih ratnih napora Rusije kod kuće, kao i obavještajnih operacija u Ukrajini. Svaka grana službe ovoga puta bila bi uključena. Na čelu novih dešavanja u Rusiji su FSB-ova antiteroristička jedinica, kontraobavještajna služba i istražno odjeljenje. Za to vrijeme, specijalne jedinice FSB-a i vojna kontraobavještajna branša vode operacije koje targetiraju ukrajinske službenike u okupiranim teritorijama i šire, regrutujući ukrajinske agente i procesuirajući one koje FSB želi da vidi gonjene na suđenjima koja su predstava za javnost. FSB agenti su stacionirani na ruskoj granici, a Ekonomska sigurnosna služba, koja se smatra najviše korumpiranim odjeljenjem FSB-a, žustro sprovodi ruske ekonomske politike. U sjedištu FSB-a na Lubjanskom trgu u Moskvi običnim radnicima je rečeno da se pripreme za tromjesečne ture na dužnosti u okupiranim teritorijama.
Dalek domet Lubjanke
Nije teško naći znake FSB-ove razvijajuće strategije. Uzmimo u obzir taktike prema novinarima i članovima političke opozicije. U prošlosti, što se tiče novinarstva, FSB je ograničio svoje djelovanje na špijuniranje novinara koji su kritikovali vlast i ohrabrivali ih da napuste državu. Kada je Ivan Safronov, bivši novinar koji je izvještavao o vojnim aktivnostima za ruske dnevne novine “Komersant”, uhapšen na ljeto 2020. pod optužbama za izdaju, to je shvaćeno kao poruka za ostale: prestanite da pišete o osjetljivim temama ili napustite državu. Sljedeće godine, mnogi ruski novinari stavljeni su na vladin spisak stranih agenata, ali nisu hapšeni, a mnogi su i napustili državu. Ovaj egzodus se nastavio u početnoj fazi rata u Ukrajini, kada je na stotine ruskih novinara i aktivista pobjeglo u inostranstvo.
Od proljeća, FSB je odlučio da promijeni pravac. Dva mjeseca nakon početka rata, na primjer, istaknuti opozicioni lider Vladimir Kara-Murza je pušten u državu. On je godinama išao od SAD i Evrope do Rusije, promovišući sankcije protiv Putinovih saradnika. Od kada je počeo rat, plašio se da će mu Kremlj zabraniti da uđe u Rusiju. Ipak, u aprilu je Kara-Murza doletio u Moskvu i bio je pušten da uđe - samo da bi ga strpali u zatvor pod optužbama da širi lažne informacije o ratu. U julu, još jedan opozicioni političar, Ilja Jašin uhapšten je pod identičnim optužbama. Nakon što je Aleksej Navaljni uhapšen i zatvoren po povratku u Rusiju u augustu 2021, Jašin je bio najistaknutija opoziciona figura, a sada je, kao i Navaljni i Kara-Murza, zatvoren i ućutkan.
Ovo nije slučajnost. Počevši od maja 2022, FSB je posjećivao porodice ruskih izgnanika, u cilju prenošenja poruke da je ruska vlada spremna da ih prihvati nazad. Postoje izvještaji da je ruski IT stručnjak, koji je napustio Rusiju na početku rata, ali se vratio, bio pozvan u sjedište FSB-a i ispitivan: agencija je tražila informacije o ruskom izgnaniku koji je boravio u inostranstvu. Umjesto tjeranja Rusa da napuste zemlju, gdje bi mogli pokrenuti opozicione pokrete, režim je odlučio da bi bilo bolje držati ih pod budnim okom, u Rusiji - što je pristup koji je Kremlj koristio u ranim fazama Hladnog rata.
U isto vrijeme, FSB je postao smjeliji u gonjenju novinara i drugih koji su dugo bili u izgnanstvu. Ovdje možemo navesti lično iskustvo: u martu, odjeljenje unutrašnje sigurnosti FSB-a je iniciralo krivični predmet protiv jednog od nas, Andreja Soldatova pod optužbama za širenje lažnih informacija o ratu, za koje je zaprijećena kazna od najviše 10 godina u zatvoru. Soldatovljevi bankovni računi u Rusiji su bili zamrznuti, a ruska vlada je izdala formalne međunarodne naloge za njegovo hapšenje i izručenje Rusiji. Broj ruskih novinara kojima je zaprijećeno sličnim optužbama je porastao. Kako mnogi žive u inostranstvu, krivični procesi imaju za cilj da dodatno stave pritisak na njihove porodice u Rusiji.
Jednako dramatično je bilo i strogo kažnjavanje naučnika, advokata i drugih Rusa koji si bili uključeni u aktivnosti koje režim sada posmatra kao sumnjive. Pokušaji FSB-a da uznemire i zastraše ruske naučnike koji sarađuju sa stranim istraživačkim institutima nisu novi. Ipak, od kad je počeo rat, FSB je postao mnogo agresivniji. Agencija je 30. juna pokrenula ekstremnu akciju protiv Dmitrija Kolkera, direktora Laboratorije kvantne optike na novosibirskom državnom univerzitetu, optužujući ga za izdaju, jer je, navodno, dijelio državne tajne s Kinom. (Održao je seriju predavanja u Kini kao dio programa razmjene.) Iako je Kolker bio u bolnici zbog raka pankreasa u četvrtom stadijumu, FSB ga je uhapsio i poslao u zatvor Lefortovo, gdje je umro tri dana kasnije. Mnogi Rusi bili su šokirani, ali ovo nije izolovan incident. Dan prije Kolkerovog hapšenja, FSB je uhapsio Dmitrija Talantova, istaknutog advokata za ljudska prava, koji je branio Safronova, novinara optuženog za izdaju od strane FSB-a. Talantov je optužen za širenje lažnih informacija o ratu.
Čak su se i konvencionalni sektori ruske ekonomije našli pod pritiskom FSB-a. Uzmimo u obzir zdravstveni sistem. Od juna, ruska Agencija za nadzor finansija, zajedno sa FSB-om, ispitivala je zdravstvene klinike širom države zbog propisivanja zapadnih ljekova, umjesto ruskih. Kampanja je predstavljana javnosti kao “razbijanje šema stranih farmaceutskih kompanija koje prodaju svoje ljekove uz pomoć ruskih doktora”. Kremlj je takođe zatražio od FSB-a da istraži birokrate koji “nisu uspjeli” da zamijene strane proizvode, poput IT tehnologija, ruskim.
FSB akcije su počele da dotiču i rusku elitu, uključujući i same bezbjednosne zvaničnike. U julu, tri glavna generala u Ministarstvu unutrašnjih poslova uhapšeni su pod optužbama pronevjere: operacija je bila protumačena kao poruka ministru unutrašnjih poslova da se pazi - niko nije potpuno siguran u ovoj novoj bezbjednosnoj državi. Ovo je samo zadnja u nizu serija čistki koje su targetirale Olega Mitvola, bivšeg načelnika policijskog okruga Moskve, kao i Vladimira Maua, vodećeg ruskog ekonomistu, bliskog liberalnom bloku vlade, koji je šef Predsjedničke akademije nacionalne ekonomije i javne administracije, glavne ustanove za osposobljavanje ruskih birokrata. Mitvor je zatvoren; Mau je stavljen u kućni pritvor, a ti događaji su uznemirili moskovsku finansijsku elitu.
Ipak, najpotresnija promjena tiče se FSB-ove taktike u Ukrajini. Prije rata, uloga FSB-a bila je prvenstveno da regrutuju ukrajinske političare. Sada, ta agencija vodi masovnu operaciju koja ima za cilj da zatvori veliki broj Ukrajinaca u Rusiji i okupiranim teritorijama u Ukrajini. Glavni zadatak ove operacije nije da otkrije ukrajinske teroriste, kako formalno tvrdi FSB, već da procesuira veliki broj Ukrajinaca, kako bi ostvarila prednost i poslala ih nazad u Ukrajinu, po naređenjima FSB-a. Nisu zanemarili ni nemilosrdnu potjeru za ukrajinskim obavještajnim agentima, kao ni jedinice koje su branile azovstaljsku čeličanu u 82-dnevnoj opsadi od strane ruskih snaga ovog proljeća. Zajedno s Rusima koji su optuženi za državnu izdaju, ovi cijenjeni Ukrajinci su poslati u zatvor Lefortovo.
Povratak u SSSR
Nova uloga FSB-a otvorila je veća pitanja o Putinovom režimu. Godinama je poznato da je Putin dizajnirao svoje bezbjednosne službe dijelom po ugledu na sovjetsku praksu, uključujući praksu KGB-a, gdje je proveo 16 godina. Tokom velikog dijela njegove vladavine, a pogotovo u periodu od zadnjih pet godina, dok se trudio da podupre svoj režim - KGB model je imao smisla. U kasnijim decenijama sovjetskog perioda, KGB, iako je bio moćan, ostao je relativno mala organizacija koja je preferirala blaži pristup kontroli. Nadzirala je i špijunirala svakoga, od radnika u fabrikama, do balerina, ali nije težila sprovođenju hapšenja velikih razmjera. Umjesto toga, oslanjala se na sofisticiranije oblike zastrašivanja, koji su mogli učiniti ljude poslušnima bez masovne represije.
Sa druge strane, KGB je takođe bio oblikovan politikama poslije Staljinove ere. Umjesto da je kontroliše jedan vladar sa neograničenom moći, bila je birokratija koja je odgovarala Komunističkoj partiji. Iako je agencija bila sveprisutna, bila je u najvećem dijelu nevidljiva: oficiri KGB-a nisu voljeli vojne uniforme, a preferirali su siva odijela. KGB je puno investirao u javne odnose, sponzorisao knjige i filmove koji su promovisali sliku agencije kao najintelektualnijeg vladinog entiteta u državi - jedinog koji je mogao da se bori protiv korupcije.
U toku svojih prvih 15 godina na vlasti, Putin se oslanjao na FSB, ali je pokušao da ga distancira od KGB-a. Želio je da FSB bude njegov tim za brze odgovore, koji bi mu pritrčavao u pomoć sa rješenjima za njegove političke probleme, unutar i izvan Rusije. Ali, nakon što je ga je FSB više puta iznevjerio, ne upozorivši ga, na primjer, o obojenim revolucijama, protestima u Moskvi, i na kraju, Majdanskoj revoluciji u Kijevu 2014. - Putin je promijenio pravila. Umjesto FSB-a koji bi služio kao snaga za brze odgovore, preusmjerio je njihove nadležnosti tako da budu bliže KGB-u. Učinio ih je instrumentom za postizanje političke stabilnosti putem zastrašivanja građana Rusije, uključujući elite. Ipak, nedavne aktivnosti ukazale su na to da Putin opet mijenja pravac. Umjesto KGB-a 1970-ih i 80-ih, FSB postaje sve više sličan Staljinovoj tajnoj službi, NKVD, koja je težila mnogo većem stepenu kontrole ruske populacije.
Putinovo “čudovište”
Staljinov NKVD - Narodni komesarijat unutrašnjih poslova - bio je pravo čudovište. Staljin je sa namjerom dizajnirao ministarstva da nadgledaju ogromne i veoma različite djelove Sovjetskog saveza, uključujući državne željezničke sisteme, ruske nuklearne programe i ubistva Staljinovih neprijatelja u inostranstvu. NKVD je nadgledao policiju, špijunske operacije, političke represije, kao i Gulag (opsežni sistem prisilnih radnih kampova Sovjetskog Saveza), kao i konstrukciju industrije, čak i komunalnih usluga.
NKVD je takođe bio veoma militarizovan. Ne samo da su zvaničnici NKDV-a nosili vojne uniforme i imali vojne činove, već je agencija imala svoje vojne jedinice opremljene teškim naoružanjem, kao što su tenkovi i avioni. Krajem 1930-ih, kada se činilo da je rat u Evropi izvjestan, Staljin je pripremio državu za rat, počevši od svoje sigurnosne birokratije. Kada je rat počeo, trupe NKVD-a postavile su kampove u okupiranim teritorijama u Poljskoj i Baltiku da identifikuju uzroke problema i regrutuju agente. NKVD je bio nadležan i za kampanju, koja je trebalo da navede ruske izgnanike da se vrate u Rusiju na kraju rata. To su bili ljudi koji su pobjegli iz sovjetske Rusije, a mnoge od njih su nagovorili da se vrate - da bi završili u Staljinovim kampovima. Na ovakve i druge načine, NKVD je bio dizajniran za režim koji je konstantno u ratu: sa svojim političkim neprijateljima, sa bivšim saradnicima u zemlji i van nje, kao i sa Zapadom. Ono što je činilo NKVD tako moćnim i zastrašujućim, bila je činjenica da odgovara samo Staljinu, a ne Komunističkoj partiji ili sovjetskoj vladi.
Od kad je počeo rat u Ukrajini, čini se da se Putinova brzorastuća sigurnosna država približava svom staljinističkom prethodniku. Militarizacija FSB-a, njegovi novi kampovi za regrutacije, njihove otvorene i brutalne taktike, ukazuju na to da se Putin bliži pristupu NKVD-a, agencije koju je skovala totalitarna država u vrijeme rata. A dugotrajni rat je ono na šta Kremlj priprema državu.
