Emotivni život čovjeka je složen i ima svoju materijalnu osnovu u ljudskom mozgu.
Američki neurolog James Papez (1937) je pretpostavio da hemisfere velikog mozga čovjeka na svojoj unutrašnjoj (medijalnoj) strani sadrže emocionalni sistem koji povezuje koru velikog mozga (neokorteks) i hipotalamus (dio međumozga-diencephalona). Ovaj sistem je kasnije nazvan Papezov limbički krug i on uključuje moždane strukture umetnute između hipotalamusa i hemisfera velikog mozga.
Paul Broca je prvi opisao limbički dio velikog mozga 1878. godine, ali je tek Papez, skoro 60 godina kasnije, naglasio njegovu ulogu u emocionalnom životu, te istaknuo da je kora velikog mozga značajno involvirana u ljudsko iskustvo emocija, piše BH Doktor.
Emotivne reakcije
Činjenica je da su tumori mozga ili druge strukturalne lezije lokalizirane na medijalnoj strani mozga (tzv. cingulatna kora) povezane sa emotivnim smetnjama (strah, iritacija, depresija).
Konačno je 1952. godine, od strane američkog psihologa Paula MacLeana, sugeriran termin ‘limbički sistem’ kao oznaka za limbičku moždanu koru i strukture moždanog stablo.
MacLeanova teorija (‘triune brain’) je naglasila da se mozak razvijao u tri evolutivne faze:
1) reptilni mozak koji je građen od moždanog stabla i jezgara sive mase (nukleus striatum);
2) mozak sisara koji se sastoji od rudimentarne moždane kore diferencirane u limbičku koru;
3) složeni mozak primata koji je evoluirao do šestoslojne kore (neokorteks) velikog mozga čovjeka.
Ova teorija se u pojednostavljenom obliku može prezentirati na sljedeći način:
a) moždano stablo ili reptilni mozak je zadužen za stereotipno ponašanje, te se može prepoznati kao morfološka osnova Freudovog ‚Ida’ i Jungovog ‘kolektivnog nesvjesnog’
b) limbički sistem i međumozak (posebno hipotalamus kao njegov dio) čine osnovu bazičnih emocija i motivacije, te se mogu prepoznati kao morfološka osnova ‘nesvjesnog ego’
c) neokorteks ili neopalium, koji čini šestoslojnu koru velikog mozga, svojstven je samo čovjeku i predstavlja morfološku osnovu savjesti, logičkog mišljenja, inhibicija, memorije i anticipacija, odnosno ‘svjesnog ego i super-ega’).
Prema MacLeanu, evolucija limbičkog sistema omogućava životinjama da iskuse i ispolje emocije što ih oslobađa od stereotipnog ponašanja koje je diktirano njihovim moždanim stablom.
Jedna od moždanih struktura bitnih u emotivnom životu je amigdala. Ona je u obliku badema i predstavlja primordijalni i primarni emotivni centar koji generira emocije kod životinja i 'fight-or-flight' odgovor, te predstavlja centar u ljudskom mozgu iz kojeg kreću primarne emotivne reakcije. Amigdala je centar u kojem se rađaju biološki impulsi koje mozak prepoznaje kao strah. Autonomna i kortikalno neinhibirana amigdala je odlika nezrelosti, a nedovoljno aktivirana amigdala je odlika psihopatije.
Bilateralno oštećenje amigdale dovodi do emotivnog poremećaja sa neprikladnom mirnoćom, te gubitkom straha i posljedičnim gubitkom agresivnosti (Kluver-Bucy sindrom). Heinrich Kluver i Paul C. Bucy (1930.), ustanovili su vezu između amigdale i straha. Oni su odstranili temporalne lobuse sa amigdalom kod rhesus majmuna i dobili kao rezultat odsustvo straha kod ovih majmuna.
Emotivne reakcija koje se zadržavaju samo na nivou amigdale, bez kortikakne obrade, su moguće i kod čovjeka. Ali to se dešava iznimno rijetko. Ljudski mozak po pravilu kortikalno obrađuje emotivne odgovore koji se generiraju iz amigdale. Ta obrada uključuje njihovo uobličavanje, inhibiranje, kognitivno bojenje, te povezivanje sa memorijskim procesima i anticipacijama.
Međutim, mozak je uvijek složeniji nego to izgleda. Nakon godina ekstenzivnog istraživanja ipak se pokazalo da amigdala nije ekskluzivno mjesto generiranja straha. Zbog moždanog plasticiteta i druga mjesta u mozgu, čak i kod osoba bez funkcionalne amigdale (Urbach-Wietheova genetska bolest), mogu djelimično preuzeti njenu funkciju. Razlog je što u mozgu postoji princip 'many to one', što znači da mnoge kombinacije neurona mogu producirati iste ishode.
Ali i nasuprot toga, određeni dijelovi mozga mogu imati više nego jednu funkciju i često služe više nego jednom cilju. Svaki mozak ima svoj ‘core system’ koji predstavlja ‘one to many’ princip. Ustvari, određena regija živog mozga može biti odgovorna za mnogobrojne ishode odnosno za sintetiziranje diferentnih apstrakcija, imaginacije i emocija kod svakog pojedinca.
Najnovija istraživanja pomoću funkcionalne MRI (fMRI) pokazuju da se amigdala budi u situacijama koje se prepoznaju kao nova i trenutačna prijetnja. Međutim, kada takva konkretna prijetnja traje duže, aktivnost amigdale se postepeno gasi. Amigdala je primarno centar 'fight-or-flight' odgovora, a ne složenih emocija koje traju. Strah u sklopu kompleksnih obrazaca anskioznosti i neurotskog nemira nije povezan sa amigdalom, on je povezan sa slojevitom moždanom aktivnosti velikog broja neuronskih krugova koji involviraju ‘core system’ mozga.
Naše emocije su složene, ne postoji jedno mjesto u mozgu zaduženo za njihovu mnogoznačnost. Evolutivno najstariji korteks (allokortex) koji obuhvata amigdalu je bitan za trenutne i najjednostavnije reakcije na različiti oblike prijetnji. Ovaj dio korteksa je kod čovjeka uglavnom inhibiran i pod kontrolom neokorteksa (evolutivno najmlađeg dijela mozga). Složeni obrasci emocija su povezani sa moždanim core systemom svakog mozga čiju morfološku osnovu čini, čovjeku karakterističan dio mozga, prefrontalni korteks.
Ljudske emocije su slojevite, one su uvijek mnogoznačne i vrlo teško drugima u cjelini shvatljive. One su povezane sa našim individualnim osobinama, našim željama, imaginacijom i kreativnošću, kao i sa našom memorijom, našim ‘pamtećim ja, te svim našim individualnim i kolektivnim nesvjesnim dubinama.
Dva pojma
Zbog slojevitosti onoga što doživljavamo, morali smo smisliti i dva pojma koje to opisuju i jasno razdvajaju: osjećaji (feelings) i emocije (emotions).
Emocije traže motoriku i pokret (motion), dok su osjećaji motorno statični i ujedno duhovno razgranati, te traže imaginaciju i introspekciju.
Emocije su evolutivno prve i kao takve bile su bitne za egzistencijalni opstanak vrste, dok su osjećaji sekundarni i bitni su za duhovni opstanak čovjeka.
Osnovna evolutivna emocija je strah koji počinje buđenjem amigdale, a osnovni ljudski duhovni sadržaj je osjećaj koji nas razdvaja od mrtvog materijalnog svijeta i koji je produkt našeg moždanog core systema, prevashodno predstavljenog u neokorteksu velikog mozga.
