"Ipak, poželim neko pismo...
Piši, piši ponekad dva-tri reda
piši, znam da je gužva i da nećeš stići
piši, opiši mjesta
gdje nas dvoje skupa nikada nećemo ići" (Bijelo dugme)
Nove generacije baš i ne razumiju šta znači poslati pismo nekome koga sunce tuđeg neba grije, a još manje mogu shvatiti onu neizvjesnost i čekanje na odgovor koji je putovao danima, nekad i mjesecima.
Sad se mjeri u sekundama i nema strepnje, nema iščekivanja, a ni one slatke radosti kad poštar donese pismo u koverti.
Šetnja s Rimljanima
Prošetajmo sad malo sa starim Rimljanima. Transport pisama i pošiljki odvijao se takozvanim rimskim putem preko Bosne do Panonije u unutrašnjost, da bi poslije njega oživio i transport neretvanskim putem od Dubrovnika do Luke Drijeva kod Gabele.
Kako će historija sarajevske Pošte zapisati, u drugoj polovini 19. vijeka, za vrijeme otomanske vladavine u BiH, transport roba, pošte i novca odvijao se neprekidno u svim pravcima uzduž i poprijeko putevima kojima su se kretali karavani otomanskih velikaša u svom pohodu na Zapad.
Poštanskom vezom preko Bosne, vezu sa Turskom održavale su susjedne države Austrija i Francuska. U tom cilju u Sarajevu je uspostavljena 1812. tzv. francuska pošta, kojom je rukovodila francuska trgovačka kuća Fraissinet, a u tačno određeno vrijeme poštanske pošiljke su saobraćale između Pariza i Carigrada, sa usputnim stanicama u Banjoj Luci, Travniku, Sarajevu, Foči...
Neki dokumenti tvrde da je ta Sarajevska pošta imala i svoj žig na kojem je pisalo Bosna Sarai. Pismo sa ovakvim žigom otpemljeno je 1813. godime iz Sarajeva za Lion.
Sve do kraja vladavine Osmanlija, privatnu poštu, prepiske i trgovačku poštu raznosili su trgovci – kiridžije.
U drugoj polovini 19. vijeka u Sarajevu je osnovana privatna pošta austrijskog konzula, tzv. konzulova pošta. Stanovništvo se se više počelo koristiti uslugama ove pošte, što nije odgovaralo Porti, pa je često dolazilo do sukoba između organa vlasti i konzulove pošte. Ipak, u Sarajevu i Mostaru konzulova pošta nastavila je funkcionirati sve do propasti osmanske vlasti, do okupacije 1848. godine.
Povoljne prilike za organizaciju pošte i njene mreže nastupile su dolaskom Topal Osman-paše za bosanskog vezira (1861 - 1896. godine), nakon donošenja Seferske naredbe.
Osim telegrafskih stanica, poštanske usluge su obavljale i pojedine policijske, kao i kadijske kancelarije, u kojima su se sakupljale pošiljke. U kadilucima, u kojima nisu postojale telegrafske i poštanske stanice, postojao je službenik koji je jednom sedmično nosio poštu do najbliže poštanske stanice.
U Sarajevu je, oko 1864. godine, u Ulici Konak izgrađena prva zgrada za poštansku stanicu, a na zgradi se nalazila ploča sa nazivom pošte.
Krajem osmanske vladavine u Bosni, za funkcioniranje poštanskog saobraćaja bila je zadužena vilajetska Uprava za telegraf i poštu. Bile su uvedene i norme u poštanskom saobraćaju: u obična pisma je bilo zabranjeno stavljati novac i dokumenta, preporučena pisma su se kovertila i bila zapečaćena na najmanje tri mjesta... pošiljalac je dobijao potvrdu o slanju, a u slučaju gubitka pošiljke pošta je refundirala naknadu pošiljaocu; taksa za neplaćena pisma se uzimala prilikom njihove isporuke.
Osim pisama, novina i časopisa, poštom je bio dozvoljen prijenos spisa, paketa, zlatnog i srebrenog novca, nakita, trgovačke robe, slika, karata, knjiga, uz uvjet da su veličinom mogle stati u poštansku torbu.
Posljednji dani osmanske vlasti obilježeni su telegramom austrougarskog ministra vanjskih poslova Andrašija, kojim javlja ulazak austrougarske vojske u BiH.
Aneksija Bosne i Hercegovine donijela je pošti i telegrafu radikalno novu organizaciju i novi razmještaj njene mreže u skladu s državnim, vojnim, ekonomskim, političkim i geostrateškim ciljevima Austro-Ugarske.
Neposredno nakon zauzimanja Sarajeva, već 1878/79. godine, formirane su ratne, odnosno vojne pošte, sa svojim centralama i ekspoziturama, odnosno etapnim poštanskim stanicama. Na taj način uspostavljena je redovna poštanska veza sa svim dijelovima Monarhije.
Početkom septembra 1878. godine, objavljena je vijest o otvaranju telegrafskih stanica u Derventi, Doboju, Maglaju, Banjoj Luci, Sarajevu i Travniku. Nešto kasnije i u Zenici i Busovači, da bi, već u oktobru, s neograničenom dnevnom i noćnom službom, telegrafske stanice bile formirane u Brčkom, Jajcu, Livnu, Prijedoru, Tuzli, Zvorniku, Bihaću, Goraždu, Mostaru, Trebinju...
Foto: Arhiv BiH
Do 1914. godine, vojnih poštanskih stanica bilo je 118. Od 1879. do 1918. proširena je mreža pošta sa stotinu novih poštanskih stanica. Za vrijeme austrougarske uprave otvoreno je 150 poštanskih stanica.
U drugoj polovini 19. stoljeća postojala je privatna pošta, a sarajevski trgovac Špiro Rajković imao je koncesiju za prijenos poštanskih pošiljki od Sarajeva do Broda. Od Slavonskog Broda dalje se pošta otpremala austrijskom poštom.
U Sarajevu je, u austrijskom konzulatu, 1850. godine otvorena tzv. konzulova pošta, kojom su se služili i engleski, italijanski, francuski i ruski konzulati.
Iz Sarajeva se ovom linijom otpremala pošta svakog četvrtka, a put od Sarajeva do Broda i nazad, poštar na konju je prelazio za devet dana.
Telegrafske stanice se prvi put organiziraju 1858. godine, kada je uvedena telegrafska linija Mostar - Metković, a Bosna uključena u međunarodni telegrafski saobraćaj.
U austrougarskom periodu je poštanski saobraćaj znatno moderniziran, uvedeni su poštanski sandučići, intenzivirano izdavanje poštanskih maraka, a poštanske usluge su uključivale slanje običnih, preporučenih, ekspresnih i vrijednosnih pisama, slanje paketa, uplate i isplate štednih uloga, prodaju i transport novina i časopisa itd.
Krajem austrougarske aneksije, 196 mjesta u Bosni i Hercegovini je bilo uključeno u telegrafsku mrežu, a Sarajevo je imalo direktnu telegrafsku vezu sa Bečom, Budimpeštom, Grazom, Zagrebom, Osijekom, Splitom, Dubrovnikom, Carigradom itd.
Od 1879. godine, bilo je moguće putem telegrafa slati novac između mjesta unutar BiH i unutar Monarhije, gdje je postojala državna telegrafska veza, a od 1884. bilo je moguće slati i hitne telegrame.
Telefonska veza je u BiH prvi put upotrijebljena 1882. godine za potrebe vojske i administracije, a krajem 1894. godine je u Sarajevu instalirana gradska telefonska stanica. Svečano otvorenje javnog telefonskog saobraćaja u Sarajevu je bilo 16. novembra 1898. godine.
Glavna pošta
Poznati arhitekta Josip Vancaš još je 1907. godine napravio projekat palate Pošte u Sarajevu i o tome podnio izvještaj Gradskom zastupništvu koje je odobrilo projekat, a Zajedničko ministarstvo finansija u Beču dalo saglasnost 1909.
Prelijepa građevina na Obali Kulina bana, na broju 8, jedan od od nareprezentativnijih simbola glavnog grada BiH iz davnih davnina.
Izvođač građevinskih radova na objektu, u periodu 1911 - 1913. godina, bila je firma “Horvath i Scheidig“, stolarske radove uradila je firma “Buttazzoni i Venturini“, slikarske radove Karlo Richter i Co., kamenoklesarske radove radionica Antona Lušine, dok je reljefe u vestibulu i figure orlova na ulazu uradio kipar Šimunković. Zanatske vodoinstalaterske radove izveo je M. Todeshini, a elektroinstalaterske firma Solteter.
Izvjesno je da je izgradnja zgrade Pošte započela u proljeće 1911. godine, a da je svečano otvaranje objekta bilo 18. maja 1913. godine. Nakon otvorenja zgrade Pošte u prizemlju objekta su se nalazili šalteri za razne usluge, na prvom i drugom spratu su bile kancelarije i dvorane za konferencije, na trećem telegrafski i telefonski uređaji, dok su u podrumskim prostorijama bili restoran sa kuhinjom, sobe za neoženjene službenike, soba za vojnike i postrojenja za centralno grijanje.
Zgrada Pošte je, u dispozicionom smislu, veoma složene prostorne osnove, projektirana kao trokrilna građevina unutar koje se nalazi unutrašnje ekonomsko dvorište, kojem se pristupa kroz kolski pasaž izveden u parternom dijelu zapadnog krila. Glavni ulaz u objekat za klijente Pošte ostvaren je preko monumentalno riješene ulazne partije pozicionirane u osovini južnog krila objekta, koja vodi u reprezentativno izvedenu šalter-salu – aulu, zenitalno osvijetljenu staklenim krovom.
Postoji i nekoliko pomoćnih službenih ulaza u zgradu Pošte: u sjevernom uglu istočnog krila je ulaz za zaposlenike Pošte, u pasažu postoje dva ulaza kojima uposlenici pristupaju službenim prostorijama zapadnog, odnosno južnog krila, te nekoliko ekonomsko-servisnih ulaza za prijem i slanje pošiljki, robe i opreme, pozicioniranih u parternoj zoni dvorišne fasade južnog krila objekta.
"Sarajevska Pošta od otvaranja do danas odoljela je svim društvenim promjenama i vremenu ispunjavajući prvoshodnu namjenu. Za vrijeme Jugoslavije bila je najveća Pošta u BiH kojoj je ujedno bilo i sjedište nekadašnjeg preduzeća PTT saobraćaj BiH", kazat će za Raport iz sadašnjeg JP BH Pošta.
Potom je uslijedila agresija na našu zemlju, a visok danak platit će i ova građevina. Drugog maja 1992. godine zapaljena je.
Iz BH Pošte naglasit će da je ovo bio najstrašniji dan u historiji postojanja Glavne pošte.
"Tog momenta prekinuto je 45.000 telefonskih veza, a Sarajevo je bilo odsječeno od ostatka svijeta", navode iz BH Pošte i napominju da je u požaru izgorjela kompletna unutrašnjost građevine. Procjene štete popele su se na 144 miliona maraka.
Nakon agresije, pristupilo se rekonstrukciji te je Pošta vratila svoj prvobitni sjaj. Svečano je otvorena 3. maja 2001. godine.
Impozantna fasada, ali u unutrašnjost građevine
Vancaš 75,16 metara dugačku južnu, ulaznu, i ujedno glavnu, fasadu Pošte komponira, tj. raščlanjuje tako da njen centralni dio projektira sa naglašenim centralnim dubokim rizalitskim istakom (centralni rizalit ima frontalnu dužinu od 31,90 metara), koji povećanom visinom u zoni trećeg sprata za oko 2,50 metra nadvisuje završni krovni vijenac trećeg sprata južne fasade.
Centralni, rizalitni dio južne fasade ima 7 osovina otvora (prozora ili vrata), dok bočni dijelovi južne fasade imaju po 6 osovina otvora (prozora ili vrata), dakle primijenjena je simetrična kompozicija.
Centralni rizalitski istak je dodatno naglašen, simetrično, na svojim krajevima: krajnje osovine prozorskih otvora su naglašene plitkim rizalitskim istacima, koji iznad ravni završnog krovnog vijenca trećeg sprata imaju naglašene, tj. nadvišene atike, a u nivou drugog sprata imaju konzolno prepuštene balkone.
Visina rizalita južne fasade, mjerena od trotoara ispred ulaza u zgradu, do završetka krovnog vijenca iznad treće etaže iznosi oko 25 metara, dok je visina zida atike iznad vijenca oko 1,65 metara.
Na sličan način su naglašeni i bočni dijelovi ulazne fasade (zapadno i istočno od centralnog rizalita): krajnje ugaone prozorske osovine su naglašene blagim rizalitskim istacima, koji iznad ravni završnog krovnog vijenca trećeg sprata imaju naglašene, tj. nadvišene atike, a u nivou prvog sprata imaju konzolno prepušte balkone.
Identičan način (korištenje plitkih rizalitskih istaka i nadvišenih atika iznad krovnog vijenca trećeg sprata) razbijanja mase fasadnih zidova, po horizontalnom pravcu primijenjeni su i kod uličnih fasada istočnog i zapadnog krila Pošte.
Horizontalnost građevine je naglašena upotrebom “obloge“ od plitke horizontalne rustike (na površinama zidova južne i istočne fasade u nivou visokog prizemlja i prvog sprata, a na zapadnoj fasadi na površinama zidova prizemlja, sprata i mezaninske etaže), te primjenom horizontalnih vijenaca iznad etaže prizemlja i prvog sprata, te završnog, dubokog krovnog vijenca iznad trećeg sprata.
Propagiranje vijenaca postavljenih iznad prvog i trećeg je prekinuto u nivou glavne ulazne fasade na istaku centralnog rizalita glavne ulazne fasade. Drugi i treći sprat su povezani plitkim pilastrima postavljenim u međuprozorskim stupcima.
Dekorativni elementi na ulaznoj fasadi su najzastupljeniji: u zoni ulazne partije u objekat (rimsko-dorski stubovi na klasičnim postamentima, izlomljeni grednik-vijenac, postamenti sa skulpturama goluba, štitovi), u zonama bočnih završetaka centralnog, dubokog, rizalitskog istaka zgrade (balkoni sa balustradnim ogradama oslonjeni na konzolne istake sa profiliranim volutama, štitovi sa girlandama ispod balkona, lučno profilirani vijenci sa kartušama i girlandama iznad balkonskih vrata drugog sprata – na uglovima srednjeg rizalita, kartuši i girlande i stilizirani vijenci, profilirani vijenci sa gutama u zoni iznad polukružno završenih visokih prozora trećeg sprata), u zonama bočnih završetaka južne fasade (balkoni na prvom spratu sa balustradnim ogradama, oslonjeni na konzolne istake sa profiliranim volutama, u vrhovima pilastara stilizirani svici i kružni profilirani medaljoni sa cvjetnim girlandama), u zoni ispod završnog krovnog vijenca treće etaže (završeci plitkih međuprozorskih pilastara u vidu stiliziranih kapitela sa volutama i girlandama, stilizirani svici sa cvjetnim girlandama iznad prozora), u zoni iznad krovnog vijenca (nadvišene atike, sa zidovima profiliranim u vidu atike obrubljene profiliranim trakama-tenijama i pokrivene lučnim vijencima sa volutnim završecima, vaze ukrašene girlandama, preko postamenta oslonjene na bočne stupce atike).
Sama ulazna partija, pozicionirana u parternoj zoni tri centralne osovine otvora, u kojima su postavljena troja dvokrilna drvena vrata sa nadsvjetlima. Ukupno 4 rimskodorska stuba, koja su postavljena u osovinama zidnih međustubaca, te isturena u odnosu na zidnu ravan, razdvajaju troja vrata glavnog ulaza.
Ovi stubovi nemaju konstruktivnu ulogu nego dekorativnu. Stubovi su postavljeni na klasičnim postamentima i nose prelomljeni vijenac, iznad kojeg se, u osovini svakog stuba, nalazi postament sa skulpturom ptice raširenih krila-goluba, kao simbola poštanske službe. Golubovi, u svojim kandžama, naslonjene na prednje strane oslonačkih postamenata, nose stilizirane grbove sa motivima poštanske trube.
Bogato dekorirane profilacije
Svaka od ulaznih drvenih vrata su izvedene sa bogato dekoriranim profilacijama, stakleni otvori drvenih vrata su prekriveni ogradama od kovanog željeza, a nadsvjetlo iznad vrata je profiliranim drvenim elementima podijeljeno u polja. U centralnom dijelu nadsvjetla su od drvenih profiliranih elemenata izvedene volute i stilizirani medaljoni sa cvjetnim vijencima, a staklene površine su također prekrivene ogradama od kovanog željeza sa stiliziranim motivima biljne ornamentike. U interkolumnijima i međuvratnim zidnim stupcima je izvedeno kameno stepenište (6 stepenika) kojim se pristupa vjetrobranskom prostoru, te kraćim stepeništem (2 stepenika) i prostoru vestibula. Kroz troja mimokretna drvena vrata se pristupa vestibulu, hodniku i centralnom prostoru Pošte, ostakljenoj auli, tj. šalter-sali.
U vestibulu su pilastri stubaca naglašeni postamentima, rubnim profilacijama i kapitelnim završecima. Interkolumnij vestibula na sjevernoj strani imaju lučne završetke koji su ukrašeni tekućim ornamentima sa krugovima i girlandama. Na bočnim zidovima vestibula su pilastri stubaca naglašeni postamentima, rubnim profilacijama i kapitelnim završecima, a zidne površine između pilastara su urađene plitkoreljefno sa profiliranim okvirima i trakama, tekućim ornamentima sa motivom kruga i biljnom ornamentikom girlandi, a u centralnim zonamatih zidova su postavljene stilizirane edikule obrubljene profiliranim trakama, lučnim profilacijama sa volutama i svicima sa girlandama i biljnom ornamentikom.
Zbog greda podvlaka postavljenih iznad stubova vestibula, tavanica iznad vestibula je izvedena kasetirano sa geometrijski profiliranim trakama i medaljonima sa biljnom ornamentikom. Prolazi interkolumnija (8 stubova i 9 međurazmaka) na sjevernoj strani hodnika vode u najljepši dio objekta Pošte – reprezentativno izvedenu šalter-salu – aulu, zenitalno osvjetljenu staklenim krovom. Prostor dimenzija 14,80 x 25,20 x 11,25 metara je izveden veoma reprezentativno, sa izuzetno bogato dekoriranim unutrašnjim fasadama i transparentnim staklenim pokrovom na rešetkastoj čeličnoj konstrukciji, koji omogućava zenitalno osvjetljenje cijele šalter-sale prirodnim dnevnim svjetlom te se doživljava kao prostor nekog natkrivenog atrija, okruženog zidovima dekoriranim bogatom dekoracijom secesionističkog arhitektonskog vokabulara, za koju se skoro može reći da ima neobaroknu skulpturalnost.
Unutrašnje zidne fasade šalter-sale, istaknutim profiliranim horizontalnim vijencem, postavljenim u visini poda prvog sprata, dijele prostor, po visini, u dvije zone.
Sagledavajući prostor aule šalter-sale iznutra prema vani, na zapadnoj, istočnoj i južnoj strani, u visini etaže visokog prizemlja, prostor je u dubinskom smislu “otvoren“, tj. proširen kolonadama stubova (sa pilastrima) koji su spojeni arkadama tzv. korpastim lukovima, stvarajući na tim stranama neku vrstu trijema, natkrivenog prolaza ili pasarele.
Na čelične rešetke krovne konstrukcije okačena su dva lustera izvedena od mesingane konstrukcije. Donji dijelovi lustera su izvedeni u formi polulopte od cjevastih lučno savijenih profila, a svaki od lustera ima 8 obješenih rasvijetlih tijela.
U samom centralnom dijelu sale, na rešetku iznad aule, okačen je sat ukrašen u mesinganom kućištu.
Podna obloga šalter-sale je izvedena od kamenih ploča. Uz perimetre zapadne sjeverne i istočne strane šalter-sale postavljene su šalterske pregrade. Donji, parapetni dio tih pregrada je izveden od profiliranih drvenih elemenata koji završava horizontalnim drvenim pultom, iznad kojeg je izvedena transparentna šalterska pregrada od stakla postavljenog na mesingane profilirane nosače. U šalterskoj pregradi se nalaze 22 šalterska radna mjesta. Uz južni šalterski zid se nalazi infopult, a u centralnom dijelu šalter-sale veliki ovalni drveni sto sa stolicama namijenjen korisnicima poštanskih usluga.
"Ipak, poželim neko pismo..."
